Ιστορική-κοινωνική θεωρία και δημόσιος λόγος στην Ελλάδα (Διάλεξη στη Νομική Βιβλιοθήκη, 12/02/2016)

Την Παρασκευή 12 Φεβρουαρίου 2016 πραγματοποιήθηκε διάλεξη του γράφοντος στην Νομική Βιβλιοθήκη με θέμα «Ιστορική-κοινωνική θεωρία και δημόσιος λόγος στην Ελλάδα». Η διάλεξη έλαβε χώρα στο πλαίσιο του εκπαιδευτικού βραχίονα της Νομικής Βιβλιοθήκης, στο μάθημα Γενικής Παιδείας του τμήματος προετοιμασίας για τις εξετάσεις στην Εθνική Σχολή Δικαστών. Θα ήθελα από την θέση αυτή να ευχαριστήσω τον διδάσκοντα του μαθήματος Γενικής Παιδείας, Δρ. Νομικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και εκλεκτό φίλο Κώστα Τσίνα για την πρόσκληση. Θα ήθελα, επίσης, να ευχαριστήσω όσους παρευρέθησαν στην διάλεξη για το εξαιρετικό ενδιαφέρον τους για τα θέματα που αναπτύχθηκαν και για την γόνιμη και ενδιαφέρουσα συζήτηση που είχαμε.

Σκοπός της διάλεξης ήταν να διερευνήσει την ποιότητα του δημοσίου λόγου στην Ελλάδα, ιδίως κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης, υπό το πρίσμα ορισμένων πολύ βασικών πτυχών ιστορικής και κοινωνικής θεωρίας. Μεταξύ των θεμάτων της διάλεξης ανήκουν και πολλά σημεία που έχουν αναπτυχθεί στο πλαίσιο άρθρων του παρόντος ιστολογίου. Αυτό που κυρίως τονίστηκε είναι ο ιδιαίτερα προβληματικός χαρακτήρας της διαρκούς και ταυτόχρονα αμιγώς εμπειροτεχνικής δημόσιας ενασχόλησης με την κοινωνία. Της ενασχόλησης, δηλαδή, εκείνης, η οποία, σε μια εποχή προϊούσας εξειδίκευσης των γνώσης, συνήθως στερείται ακόμη και του πιο βασικού, εγκυκλοπαιδικού γνωστικού υποβάθρου όσον αφορά την επιστημονική μελέτη των κοινωνιών. Σαν αποτέλεσμα, η συχνά ακραία οξύτητα των χαρακτηρισμών και των αξιολογικών κρίσεων που διακρίνει τον δημόσιο λόγο στην Ελλάδα βασίζεται ενίοτε σε ιστορικές και θεωρητικές αντιλήψεις προηγούμενων αιώνων, π.χ. σε απλουστευτικές εκδοχές εξελικτισμού και θετικισμού. Κατά συνέπεια, εμφανίζεται ως επιτακτική ανάγκη η πιο στενή αναστροφή των εκφραστών του δημοσίου λόγου με την ευρύτερη κοινωνική θεωρία. Με δεδομένη, τέλος, την παραδοσιακά στενή σύνδεση μεταξύ νομικής και πολιτικής, η μεγαλύτερη προσέγγιση των δύο αυτών χώρων με την επιστημονική μελέτη της κοινωνίας θα μπορούσε να αποφέρει στο μέλλον ιδιαίτερα σημαντικούς καρπούς προς όφελος όλων. Ακολουθεί το βίντεο της διάλεξης, την οποία μπορεί κανείς να παρακολουθήσει σε συνδυασμό με τις διαφάνειες.

Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου: Μια εκπαιδευτική επανάσταση στην διάθεση όλων

Τι είναι αυτό που εδρεύει μεν στην Κύπρο, δρα όμως πλήρως και στην Ελλάδα; Τι μπορεί να ονο­μάζεται «εξ αποστάσεως», αλλά να βρίσκεται κάθε στιγμή μέσα στο ίδιο μας το σπίτι; Η απάντηση στο μικρό αυτό αίνιγμα θα μπορούσε να δοθεί με πολύ σύντομο τρόπο: το πτυχιακό Πρόγραμμα «Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό» του Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου. Στην πραγματικότητα, όμως, η σύντομη αυτή απάντηση δεν εξηγεί επαρκώς για τι πράγμα μιλάμε. Το κυριότερο: δεν αρ­κεί για να τεκμηριώσει τον χαρακτηρισμό «επανάσταση» στον τίτλο του κειμένου. Για τον σκοπό αυτό χρειάζεται μια λίγο πιο αναλυτική απάντηση, την οποία, όμως, αξίζει τον κόπο να προσπαθή­σουμε να δώσουμε.

Ήδη πολύ πριν ξεσπάσει στην Ελλάδα η οικονομική κρίση, η πανεπιστημιακή τριτοβάθμια εκπαί­δευση θεωρούνταν ένας από τους μεγάλους ασθενείς της ελληνικής εκπαιδευτικής πραγματικότη­τας και γενικότερα της ελληνικής κοινωνίας. Ο λόγος για αυτό δεν ήταν τόσο η έλλειψη αξιόλογων επιστημόνων στα ελληνικά πανεπιστήμια, αλλά κυρίως η γενικότερη δομή, εντός της οποίας αυτοί ήταν αναγκασμένοι να δρουν. Χαρακτηριστικά της δομής αυτής δεν υπήρξαν μόνο συγκεκριμένες εκφάνσεις παρωχημένων εκπαιδευτικών συνθηκών και νοοτροπιών, ιδίως στις θεωρητικές επιστήμες (π.χ. απρόσωπη διδασκαλία σε απέραντα αμφιθέατρα, λογική του ενός συγγράμματος, αντιπαραγωγική ακολουθία παραδόσεων-εξεταστικών, μη συστηματική διάρθρωση του διδακτικού υλικού, εγκυκλοπαιδισμός και έλλειψη έμφασης στην εκπόνηση επιστημονικών εργασιών, κλπ.). Το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι ότι στο πλαίσιο της ίδιας δομής το πανεπιστήμιο, ένα από τα κατεξοχήν προϊόντα του αστικού πολιτισμού, κατέληξε να αποτελεί οργανικό υποσύστημα ενός κοινωνικού συστήματος με έκδηλα τα σημάδια της ανθρωπολογίας του μη αστικού χώρου. Φαινόμενα, όπως π.χ. η ίδια η ίδρυση πανεπιστημίων ή πανεπιστημιακών τμημάτων για την εξυπηρέτηση των πελατειακών διευθετήσεων κομμάτων και πολιτευτών, οι υπόλοιπες εκφάνσεις της έλλειψης κουλτούρας διάκρισης δημοσίου και ιδιωτικού (καταλήψεις, οικογενειοκρατία, φατριασμοί, κλπ.), η ανθρωπολογία της βεντέτας, της σύγκρουσης και της βίας (κομματικές νεο­λαίες), καθώς και η διαρκής, άκριτη αναπαραγωγή της δομής αυτής κατέστησαν το ελληνικό πανε­πιστήμιο μέρος του ευρύτε­ρου προβλήματος της ελληνικής κοινωνίας και όχι της λύσης του.

Όλα αυτά είναι λίγο πολύ γνωστά. Αυτό που δεν είναι γνωστό είναι ότι, όσο κι αν ακούγεται πα­ράξενο, εδώ και λίγα χρόνια το άλλο εκείνο ελληνικό πανεπιστήμιο, αυτό που πολλοί από εμάς οραματιστήκαμε, ονειρευτήκαμε και θεωρήσαμε ότι ποτέ δεν θα υπάρξει στην Ελλάδα, υπάρχει στ΄ αλήθεια και είναι δίπλα μας. Το πρώτο βήμα για να το γνωρίσουμε είναι να λύσουμε το αίνιγμα που τέθηκε στην αρχή αυτού του κειμένου. Να συνειδητοποιήσουμε, δηλαδή, ότι, όπως ακριβώς και τα φαινόμενα, έτσι και οι ονομασίες συχνά απατούν. Το Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, λοιπόν, δεν είναι κάποιο «μακρινό» ίδρυμα, που αφορά αποκλειστικά τους Κυπρίους και την Κύπρο. Στην πραγματικότητα είναι ένα ελληνοκυπριακό πανεπιστήμιο, το οποίο εδρεύει μεν διοικητι­κά στην Κύπρο, απευθύνεται, όμως, εξίσου και σε όλους τους Έλληνες της Ελλάδας και του εξωτε­ρικού. Οι Έλληνες της Ελλάδας, μάλιστα, αποτελούν ήδη την πλειονότητα των φοιτητών του. Ση­μαντικό εί­ναι, επίσης, να λύσουμε και το άλλο σκέλος του αινίγματος, δηλαδή να κατανοήσουμε τι πραγματι­κά σημαίνει «εξ αποστάσεως εκπαίδευση». Ο συγκεκριμένος όρος αποδίδει μεν καταρχάς τον αγ­γλικό αντίστοιχο «distance learning», εισαγόμενος, ωστόσο, στα συμφραζόμενα της ελληνι­κής εκ­παιδευτικής και πανεπιστημιακής πραγματικότητας προσλαμβάνει έναν λίγο διαφορετικό χαρακτή­ρα. Ο λόγος είναι ότι όσοι έχουν την εμπειρία του συμβατικού πανεπιστημίου στην Ελλάδα κατα­νοούν ότι δεν υπάρχει μεγαλύτερη «εξ αποστάσεως εκπαίδευση» από το να είσαι σε ένα αμφιθέα­τρο μαζί με άλλους 200 ανθρώπους, των οποίων τα ονόματα και τα πρόσωπα δεν θα μάθει ποτέ κα­νείς διδάσκων, από το να μην έχεις συναντήσει ποτέ προσωπικά τους καθηγητές σου, από το να μην σε πληροφορεί κανείς γιατί πήρες 7 και όχι 8 στις εξετάσεις (και να περιορίζεσαι απλά στο να ψάχνεις το όνομα και την βαθμολογία σου σε λίστες με εκατοντάδες ονόματα) ή από το να μην έχεις τακτική και προσωπική καθοδήγηση όσον αφορά τις απορίες, τον τρόπο μελέτης και γενικά την διαδικασία της μάθησης και της εισαγωγής στην επιστήμη.

Σε αντίθεση με αυτή την αρνητικά εννοούμενη, πραγματική εξ αποστάσεως εκπαίδευση, η «εξ αποστάσεως εκπαίδευση» στο Πρόγραμμα Σπουδών στον Ελληνικό Πολιτισμό του Ανοικτού Πανε­πιστημίου Κύπρου συνιστά ίσως την πιο άμεση, προσωπική και εξατομικευμένη μορφή πανεπιστη­μιακής εκπαίδευσης. Αυτή επιτυγχάνεται καταρχάς χάρη στα ολιγομελή τμήματα συνήθως 20-30 φοιτητών, στα οποία ο διδάσκων αναπτύσσει ουσιαστική προσωπική επικοινωνία με κάθε φοιτητή ξεχωριστά. Η επικοινωνία αυτή λαμβάνει χώρα τόσο στις δια ζώσης Ομαδικές Συμβουλευτικές Συ­ναντήσεις όσο και διαδικτυακά, χάρη στον προηγμένο τεχνολογικό εξοπλισμό του Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου. Χρησιμοποιώντας τεχνολογικά άρτιες πλατφόρμες τηλεκπαίδευσης και τηλεδιάσκεψης, διεξάγοντας συχνές τηλεσυνα­ντήσεις τμήματος και διατμηματικά τηλεσεμινάρια, το σύστημα σπουδών στο Ανοικτό Πανεπιστή­μιο Κύπρου δημιουργεί τις προϋποθέσεις διαρκούς διαπροσωπικής επαφής και επικοινωνίας μεταξύ φοιτητών και διδασκόντων. Ακόμη και οι ίδιες οι Ομαδικές Συμβουλευτικές Συ­ναντήσεις (ΟΣΣ) με­ταδίδονται ζωντανά διαδικτυακά (γίνονται, δηλαδή, «υβριδικά» στην γλώσσα του προγράμματος) και μπορεί κανείς να τις παρακολουθήσει από το σπίτι του είτε ζωντα­νά είτε μαγνητοσκοπημένες σε μεταγενέστερο χρόνο. Σαν αποτέλεσμα, το Πρόγραμμα Σπουδών είναι ιδανικό για σπουδαστές κάθε ηλικίας, παρέχοντας την απαιτούμενη ευελιξία ιδίως σε όσους έχουν φορτωμένο πρόγραμμα επαγγελματικών και οικογενειακών υποχρεώσεων.

Μία από τις πιο σημαντικές παραμέτρους της επικοινωνίας μεταξύ διδασκόντων και φοιτητών εί­ναι η σχέση μεταξύ γρα­πτών εργασιών και εξατομικευμένων δελτίων βαθμολόγησης. Σε αντίθεση, δηλαδή, με το συμβατι­κό πανεπιστήμιο, όπου σε προπτυχιακό επίπεδο η συγγραφή γραπτών εργα­σιών αποτελεί την εξαί­ρεση, στο πτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών στον Ελληνικό Πολιτισμό του Ανοικτού Πανε­πιστημίου Κύπρου η συγγραφή εργασιών αποτελεί την ραχοκοκκαλιά των σπουδών. Με αυτό τον τρόπο οι φοιτητές όχι μόνο εισάγονται από την πρώτη μέρα στην πεμπτουσία της επι­στημονικής διαδικασίας που είναι η συγγραφή επιστημονικών κειμένων και η ορθή χρήση και πα­ρουσίαση των βιβλιογρα­φικών δεδομένων, αλλά η πρόοδός τους σε αυτό το πεδίο ελέγχεται μέσω εξατομικευμένων δελτίων βαθμολόγησης. Σε αυτά δεν αναφέρεται μόνον ο βαθμός, αλλά και συ­γκεκριμένα κριτήρια βαθμο­λόγησης (δομή, βιβλιογραφική παρουσίαση, γλώσσα, έρευνα), με ανα­λυτικό σχολιασμό και επιση­μάνσεις. Παράλληλα, ο κάθε φοιτητής παραλαμβάνει, φυσικά, διορθω­μένη και την ίδια την εργα­σία του, έχοντας την δυνατότητα να δει αναλυτικά τις διορθωτικές παρεμβάσεις και επάνω στο κείμενο.

Οι επαναστατικές πρακτικές επεκτείνονται, όμως, και στην ίδια την βιβλιογραφική βάση των ερ­γασιών και της μελέτης. Απορρίπτοντας την αντιεπιστημονική πρακτική του ενός συγγράμματος, του ενός καθηγητή και της μίας αλήθειας (επιστημονικής, ιδεολογικής, κλπ.), η πλατφόρμα τηλεκ­παίδευσης του Ανοικτού Πανε­πιστημίου Κύπρου περιλαμβάνει ποικιλία συγγραμμάτων πολλών διαφορετικών επιστημόνων, Ελλήνων και ξένων. Με αυτό τον τρόπο οι φοιτητές εξοικειώνονται με τον πλουραλισμό και με τις πολλές διαφορετικές προσεγγίσεις στο κάθε αντικείμενο, αναπτύσσο­ντας την κριτική τους σκέψη. Η επιστημονική αυτή πολυφωνία συνδέεται στενά και με μία ακόμη τομή του προγράμματος, η οποία είναι ίσως η πιο επαναστατική από όλες. Το Πρόγραμμα Σπουδών στον Ελληνικό Πολιτισμό του Ανοικτού Πανε­πιστημίου Κύπρου είναι ίσως ο μοναδικός εκπαιδευτι­κός και επιστημονικός οργανισμός στον ελληνικό χώρο που επενδύει δυναμικά στην δεξαμενή των νέων επιστημόνων. Σε χαρακτηριστική αντίθεση με άλλα ημεδαπά ιδρύματα, στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου και ειδικά στο Πρόγραμμα Σπουδών στον Ελληνικό Πολιτισμό υλοποιείται αυτό που θα έπρεπε να είναι η επίσημη πολιτική ενός ολόκληρου κράτους: προσφέρεται η δυνατότητα εργασίας σε νέους επιστήμονες με νέες νοοτροπίες, εξαιρετικά βιογραφικά, όρεξη για δουλειά και ως επί το πλείστον χωρίς άλλες ενασχολήσεις και θέσεις. Σαν αποτέλεσμα, όσο κι αν ακούγεται περίεργο, κάθε φοιτητής που αποφασίζει να φοιτήσει στο Πρόγραμμα Σπουδών στον Ελληνικό Πολιτισμό όχι μόνο απολαμβάνει τις υψηλότερου επιπέδου εκπαιδευτικές υπηρεσίες, αλλά στηρίζει έμπρακτα ένα κομμάτι της γενιάς εκείνης των νέων επιστη­μόνων, την οποία οι κάθε είδους παθογένειες, πολυθεσίες και κλειστές καταστάσεις της ελληνικής κοινωνίας καταδικάζουν στην ανεργία και την μετανάστευση. Στηρίζει την γενιά, την οποία το ελ­ληνικό κράτος, πιστό στην βαθύτερη ανθρωπολογία του ως προς τις παραδοσιακές σχέσεις μεταξύ των γενεών, θέτει σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με τους συνταξιούχους του.

Το έμπρακτο αυτό ενδιαφέρον του προγράμματος για την ανανέωση και πρόοδο της κοινωνίας εκφράζεται και με μια άλλη καινοτομία του, τις λεγόμενες αυτοτελείς Θεματικές Ενότητες. Οι Θεματικές Ενότητες αποτελούν τον άξονα των σπουδών στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, εί­ναι αυτό που στο συμβατικό πανεπιστήμιο θα λέγαμε «τα μαθήματα». Εκτός, τώρα, από την κανονική φοίτηση στο πρόγραμμα, στο πλαίσιο της οποίας πρέπει κανείς να αποφοιτήσει από 20 εξαμηνιαίες Θεματικές Ενότητες (επί συνόλου 36), υπάρχουν και οι λεγόμενες αυτοτελείς Θεματικές Ενότη­τες. Αν, για παράδειγμα, κάποιος δεν θέλει να φοιτήσει εξ ολοκλήρου στο πρόγραμμα, αλλά έχει έντονο ενδιαφέρον για συγκεκριμένες μόνο πτυχές του ελληνικού πολιτι­σμού, μπορεί να παρακο­λουθήσει αυτοτελώς μία έως τρεις Θεματικές Ενότητες. Η συγκεκριμένη ρύθμιση είναι ιδανική για κάποιον που επιθυμεί π.χ. να μάθει αρχαία ελληνικά σε μη σχολικό πλαίσιο, αφού μπορεί να φοιτήσει αυτοτελώς στις δύο αντίστοιχες Θεματικές Ενότητες (Αρχαία Ελληνικά Ι και ΙΙ) και να αποκομίσει υπεύθυνες και σοβαρές γνώσεις πανεπιστημιακού επιπέδου. Με αυτό τον τρόπο, οι αυτο­τελείς Θεματικές Ενότη­τες δίνουν την ευκαιρία στον καθένα να ανοίξει ένα παράθυρο στην επιστη­μονική γνώση πτυχών του ελληνικού πολιτισμού, χωρίς μακροπρόθεσμες δεσμεύσεις σε χρόνο και χρή­μα.

Τέλος, το άνοιγμα του προγράμματος στην κοινωνία εκφράζεται και με μια σειρά άλλων αξιόλογων πρωτοβουλιών. Σε αυτές ανήκει π.χ. ο θεσμός των επισκέψεων σε μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους (όπως π.χ. αυτή), αλλά και αυτός των επίσης ανοιχτών τηλεσεμιναρίων. Στο πλαίσιο των τελευταίων, συγκεκριμένες, ζωντανές διαλέξεις των διδασκόντων πάνω σε ποικίλα θέματα ελληνικού πολιτισμού γίνονται προσιτές σε όλους μέσα από την οθόνη του υπολογιστή τους. Μέσω συγκεκριμένου ηλεκτρονικού συνδέσμου που κοινοποιείται εν όψει της εκάστοτε διάλεξης, ο καθένας μπορεί από το σπίτι του να εισέλθει στην πλατφόρμα τηλεκπαίδευσης του προγράμματος, να παρακολουθήσει την τηλεδιάλεξη, ακόμα και να συμμετάσχει στην συζήτηση που πάντα ακολουθεί. Με αυτό τον απλό, αλλά ταυτόχρονα και πρωτοποριακό τρόπο καταργούνται οι γεωγραφικές αποστάσεις και ανοίγονται νέες, συναρπαστικές δυνατότητες. Σαν αποτέλεσμα, ιδίως άνθρωποι που κατοικούν μακριά από τα σημεία εκείνα της χώρας (κυρίως Αθήνα και Θεσσαλονίκη), όπου λαμβάνουν χώρα οι περισσότερες σχετικές εκδηλώσεις (διαλέξεις, σεμινάρια, συνέδρια), αποκτούν τώρα δωρεάν πρόσβαση σε ένα ψηφιακό πλέον πρόγραμμα δραστηριοτήτων για τον ελληνικό πολιτισμό. Το γενικότερο επακόλουθο της γενικότερης αυτής δραστηριότητας είναι η δημιουργία μιας πραγματικής και ενεργού κοινότητας ανθρώπων, φοιτητών, αποφοίτων και διδασκόντων, η οποία στηρίζει ένα πρόγραμμα σπουδών που το θεωρεί πλέον οικογένειά της.

Συνοψίζοντας, χωρίς απεργίες, καταλήψεις, αφισοκολλήσεις, χωρίς κομματικούς στρατούς, προ­πηλακισμούς, εντοιχισμούς, με σεβασμό στους συνταξιούχους, αλλά επενδύοντας δυναμικά στην γενιά εκείνη των νέων επιστημόνων, για την οποία σχεδόν κανείς άλλος δεν ενδιαφέρεται, το πτυ­χιακό Πρόγραμμα «Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό» του Ανοικτού Πανε­πιστημίου Κύπρου δι­δάσκει στην πράξη τι σημαίνει (εκπαιδευτική) επανάσταση. Αποδεικνύει ότι επανάσταση δεν κάνεις αναπαράγοντας διαρκώς την δομή (την κουλτούρα εξομοίωσης δημοσίου και ιδιωτικού, την οικογενειακή ιδεολογία, τα πατροπα­ράδοτα πρότυπα συμπεριφοράς και συγκρότησης σχέσεων, τον ανθρωπολογικό κύκλο της ιδεολογικής σύγκρουσης και βεντέτας), αλλά υιοθετώντας κριτική στάση απέναντί της και αναλαμβάνοντας ενεργό δράση για την ουσιαστική αλλαγή της. Στο τέλος του κύκλου της με­ταπολίτευσης το πτυ­χιακό Πρόγραμμα «Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό» του Ανοικτού Πανεπι­στημίου Κύπρου συνιστά για πρώτη φορά μια τέτοια ουσιαστική επανάσταση. Μια εκπαιδευτική επανάσταση διαθέσιμη σε όλους τους Έλληνες της Ελλάδας, της Κύπρου και του εξωτερικού.