«Ελληνισμός και οικουμένη» (Δημόσια συζήτηση, Πολεμικό Μουσείο, 25/05/2022)

Στις 25 Μαΐου 2022 πραγματοποιήθηκε στο Πολεμικό Μουσείο Αθηνών δημόσια συζήτηση με τίτλο «Ελληνισμός και οικουμένη. Από τον Αλέξανδρο στον Αδριανό και από τον Αδριανό στο σήμερα». Η εκδήλωση διοργανώθηκε με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του Άγγελου Χανιώτη, καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας στο Institute for Advanced Study του Πρίνστον, Η εποχή των κατακτήσεων. Ο ελληνικός κόσμος από τον Αλέξανδρο στον Αδριανό, 336 π.Χ. – 138 μ.Χ. (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2021). Στη συζήτηση, πέραν του ίδιου του συγγραφέα, συμμετείχαν η Σοφία Ανεζίρη (Αναπληρώτρια καθηγήτρια Αρχαίας Ιστορίας, ΕΚΠΑ), ο Κώστας Μπουραζέλης (Ομότιμος καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας, τ. Αντιπρύτανης, ΕΚΠΑ), ο Γιάννης Μυλωνόπουλος (Αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Columbia) και ο γράφων.

Θα ήθελα και από αυτή τη θέση να εκφράσω τις πιο εγκάρδιες ευχαριστίες μου στον καθηγητή κ. Άγγελο Χανιώτη και στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης για την άκρως τιμητική πρόσκληση να συμμετάσχω στην σημαντική αυτή εκδήλωση, με αφορμή την έκδοση στην ελληνική γλώσσα ενός βιβλίου, που συνιστά ορόσημο για τη μελέτη και κατανόηση της μακράς ελληνιστικής περιόδου. Προσφυώς, η εκδήλωση δεν είχε τη μορφή μιας τυπικής παρουσίασης βιβλίου, αλλά μιας ευρύτερης, ανοιχτής συζήτησης επί των πολλών σημαντικών ζητημάτων που θέτει η μελέτη της μακράς ελληνιστικής περιόδου για τη μελέτη της ιστορίας, της κοινωνίας και του πολιτισμού εν γένει. Στο πλαίσιο αυτό ο γράφων είχε την ευκαιρία να αναπτύξει ορισμένες σκέψεις σχετικά με το πώς ο ελληνιστικός κόσμος θέτει σε αμφισβήτηση αρκετές παγιωμένες αντιλήψεις περί ελληνικής ταυτότητας. Οι αντιλήψεις αυτές αποτελούν κομμάτι των δύο κυρίαρχων «παραδειγμάτων» ή τρόπων, με τους οποίους αντιλαμβανόμαστε συνήθως διάφορες όψεις της ελληνικότητας: του κλασικισμού και του ρομαντισμού. Σε αδρές γραμμές εκτέθηκε το πώς και το γιατί ο ελληνιστικός οικουμενισμός μπορεί να καταστεί μια εναλλακτική προσέγγιση για τη μελέτη των ελληνικών ταυτοτήτων σε διαχρονικό επίπεδο. Το βίντεο της εκδήλωσης που παρατίθεται πιο κάτω είναι διαθέσιμο στο κανάλι των ΠΕΚ στο YouTube. Στο 53:43-1:08:30 βρίσκεται η παρέμβαση του γράφοντος.

«Προς Εκκλησιασμόν»: Μια συνέντευξη με τον Παναγιώτη Ανδριόπουλο

Το Σάββατο 9 Απριλίου 2022 βρεθήκαμε στον φιλόξενο Ιερό Ναό Αγίου Γεωργίου Νέου Ψυχικού Αθηνών, προσκεκλημένοι της διαδικτυακής εκπομπής «Προς Εκκλησιασμόν», την οποία επιμελείται και παρουσιάζει ο Παναγιώτης Ανδριόπουλος, παλιός και αγαπητός φίλος, θεολόγος, μουσικολόγος, εκπαιδευτικός και διαχειριστής των ιστοτόπων Ιδιωτική Οδός και Φως Φαναρίου. Στην εξαιρετική αυτή διαδικτυακή εκπομπή έχει ήδη φιλοξενηθεί ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπων του βιβλίου, της τέχνης και του πολιτισμού, προκειμένου να μιλήσει για ζητήματα που υπερβαίνουν σαφώς το αμιγώς εκκλησιαστικό πλαίσιο. Πρόκειται για ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα εξωστρέφειας και πνευματικής ευρύτητας, για το οποίο αξίζουν συγχαρητήρια στον Ιερό Ναό του Αγίου Γεωργίου Νέου Ψυχικού και στον πατέρα Μιχαήλ Σταθάκη.

Στην εφ’ όλης της ύλης συζήτησή μας με τον Π. Ανδριόπουλο είχαμε την ευκαιρία να μιλήσουμε για πολλές πτυχές του ως τώρα έργου του γράφοντος, παλαιότερες και νεώτερες, μεταξύ αυτών και για το νέο μεταπτυχιακό πρόγραμμα του Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου «ΠΝΥΚΑ: Πολιτική Ιστορία, Θεωρία και Πράξη», καθώς και για τον νεοεκδοθέντα συλλογικό τόμο «Τὸ μυστή­ριον τοῦ μέλλο­ντος ἡμῶν»: Ελλάδα και Κύπρος στον τρίτο αιώνα από την Επανάσταση του 1821. Θα ήθελα και από αυτή τη θέση να ευχαριστήσω θερμότατα τον Π. Ανδριόπουλο για την πρόσκληση να συναντηθούμε ξανά μετά από καιρό, και δη «Προς Εκκλησιασμόν», στο πλαίσιο του οποίου είχαμε την ευκαιρία να κάνουμε μια ιδιαίτερα ουσιαστική συζήτηση λίγο πριν την έναρξη της φετινής Μεγάλης Εβδομάδος. Ακολουθεί το βίντεο της εκπομπής.

Ψηφιακός «καινούριος κόσμος, μέγας»: Τι είναι (και τι δεν είναι) η ψηφιακή, εξ αποστάσεως πανεπιστημιακή εκπαίδευση;

Οι έκτακτες συνθήκες που δημιούργησε η πανδημία του COVID-19 έφεραν δυναμικά στο προσκήνιο την έννοια της ψηφιακής εξ αποστάσεως εκπαίδευσης ή τηλεκπαίδευσης. Στον πανεπιστημιακό χώρο τα συμβατικά πανεπιστήμια σε Ελλάδα και Κύπρο αναγκάστηκαν να υιοθετήσουν τις τεχνολογίες τηλεκπαίδευσης, προκειμένου να συνεχιστούν κατά το δυνατόν απρόσκοπτα οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες. Εν μέσω των πρωτόγνωρων αυτών συνθηκών δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις και για μια ουσιώδη παρεξήγηση: ότι η ψηφιακή, εξ αποστάσεως εκπαίδευση αποτελεί –αποκλειστικά και μόνον– ένα επικουρικό υποκατάστατο της συμβατικής εκπαίδευσης· ότι συνιστά, δηλαδή, απλώς μια έκτακτη λύση ανάγκης που, παρά τις νέες δυνατότητες που προσφέρει (π.χ. την κατάργηση των γεωγραφικών περιορισμών), δεν μπορεί να σταθεί ως ισότιμη δίπλα στην παραδοσιακή, φυσική διδακτική διαδικασία. Η άποψη αυτή μπορεί να γίνει σαφώς κατανοητή υπό το υποκειμενικό (και σεβαστό) βιωματικό πρίσμα της εμπειρίας πολλών διδασκόντων σε συμβατικά πανεπιστημιακά ιδρύματα.

Χρειάζεται, ωστόσο, εδώ να γίνει μια θεμελιώδης μεθοδολογική διάκριση: είναι άλλο πράγμα η έκτακτη, προσωρινή ή επικουρική μεταφορά της συμβατικής πανεπιστημιακής διδασκαλίας σε ψηφιακό περιβάλλον και άλλο η αυτοτελής, ψηφιακή εξ αποστάσεως εκπαίδευση. Η διάκριση αυτή είναι κρίσιμης σημασίας, με δεδομένο ότι, τόσο στον ελληνικό όσο και στον διεθνή χώρο, υπάρχουν πανεπιστημιακά ιδρύματα που εξειδικεύονται εδώ και χρόνια στο πεδίο της αμιγούς εξ αποστάσεως εκπαίδευσης. Κατά συνέπεια, αν δεν γίνει κατανοητή η ιδιαιτερότητα και αυθυπαρξία της εν λόγω εκπαιδευτικής μεθοδολογίας, ελλοχεύει ο κίνδυνος για, συχνά ακούσιες ή υπόρρητες, συγκεκριμένου τύπου ιεραρχήσεις των διαφορετικών πανεπιστημιακών ιδρυμάτων και πτυχίων. Και είναι αλήθεια ότι πολλοί είναι αυτοί που ακόμη και σήμερα αγνοούν σε τι ακριβώς συνίσταται η καθαυτό ψηφιακή, εξ αποστάσεως πανεπιστημιακή εκπαίδευση σε ιδρύματα που ειδικεύονται σε αυτή. «Γίνονται τακτικά μαθήματα»; «Υπάρχουν κανονικοί καθηγητές»; «Υπάρχουν βιβλία και συγγράμματα»; «Γίνονται κανονικά εξετάσεις»; Αυτά είναι λίγα από τα ερωτήματα που εύλογα θέτουν συμπολίτες μας, οι οποίοι δεν έτυχε ως τώρα να έρθουν σε επαφή με αυτή τη μορφή εκπαίδευσης. Σε αυτό το κείμενο θα εξηγήσουμε και θα οπτικοποιήσουμε σε τι ακριβώς συνίσταται η εξ αποστάσεως εκπαίδευση στο μοναδικό αμιγώς ψηφιακό πανεπιστήμιο στον ελληνικό χώρο: το Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου (ΑΠΚΥ).

Η περιγραφή μας έχει ως άξονα τέσσερις βασικές έννοιες: πλατφόρμα ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης, πλατφόρμα σύγχρονης τηλεκπαίδευσης, εργασίες και εξετάσεις. Η «πλατφόρμα ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης» είναι κατ’ ουσίαν η «κεντρική σελίδα» κάθε Θεματικής Ενότητας ή Μαθήματος του εκάστοτε προγράμματος σπουδών. Είναι, δηλαδή, το διαδικτυακό περιβάλλον, στο οποίο διδάσκοντες και φοιτητές επικοινωνούν με τρόπο μη σύγχρονο (δηλαδή όχι ζωντανό/ταυτόχρονο, εξ ου και ο όρος «ασύγχρονη») και όπου οι φοιτητές μπορούν να βρουν συγκεντρωμένα όλα τα στοιχεία του μαθήματος: τίτλο, γενική δομή, διάρθρωση διδακτικού υλικού και –για να απαντήσουμε στο ερώτημα για το αν «υπάρχουν βιβλία και συγγράμματα»– τη διδακτέα ύλη. Αυτή αποτελείται συνήθως από κεφάλαια πολλών έγκυρων επιστημονικών συγγραμμάτων (σε πλήρη αντίθεση με το παραδοσιακό «ένα» σύγγραμμα), τα οποία αναρτώνται στην πλατφόρμα σε μορφή αρχείων PDF. Συνεπώς, τις περισσότερες φορές οι φοιτητές δεν χρειάζεται ούτε να αγοράσουν τα συγγράμματα ούτε να τα λάβουν ταχυδρομικώς. Αυτά είναι διαθέσιμα σε ψηφιακή μορφή στην πλατφόρμα ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης, όπου μπορεί κανείς να τα μελετήσει είτε ηλεκτρονικά (στον υπολογιστή) είτε να τα εκτυπώσει και να τα διαβάσει με την άνεσή του σε έντυπη μορφή. Περαιτέρω, μια άρτια διαμορφωμένη πλατφόρμα ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης περιλαμβάνει ποικιλία μαθησιακών εργαλείων (π.χ. πολυμιντιακές διαδραστικές εφαρμογές), καλύπτοντας τις ιδιαίτερες μαθησιακές ανάγκες κάθε φοιτητή πληρέστερα απ’ ό,τι η συμβατική εκπαίδευση. Θα λέγαμε εδώ ότι, υπό το πρίσμα αυτό, η πιο παραδοσιακή συμβατική και η αμιγής, εξειδικευμένη ψηφιακή πανεπιστημιακή εκπαίδευση αντιστοιχούν ως έναν βαθμό στον ορισμό του παραδοσιακού και του σύγχρονου μουσείου: στο πρώτο ο επισκέπτης είναι κατά βάσιν παθητικός δέκτης πληροφοριών, στο δεύτερο έχει την επιπρόσθετη δυνατότητα να τις ανακαλύψει ο ίδιος ενεργά, μέσα από μια μεγαλύτερη ποικιλία μαθησιακών μέσων. Ακολουθεί μια εικόνα της πλατφόρμας ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης του ΑΠΚΥ, του λεγόμενου eClass.

Η πλατφόρμα ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης περιλαμβάνει επίσης πολλούς επιμέρους συνδέσμους για την υποβολή των εργασιών, για τη γραπτή επικοινωνία μεταξύ φοιτητών-διδασκόντων (Ομάδες Συζητήσεων), αλλά και για την είσοδο στο άλλο βασικό εργαλείο της ψηφιακής εξ αποστάσεως εκπαίδευσης: την πλατφόρμα σύγχρονης τηλεκπαίδευσης ή, πιο απλά, την πλατφόρμα τηλεσυναντήσεων/τηλεμαθημάτων. Μέσω της πλατφόρμας αυτής διεξάγονται κανονικά, τακτικά και ζωντανά όλα τα μαθήματα, με ήχο, εικόνα (κάμερα) και πεδίο προβολής διαφανειών PowerPoint, βίντεο και λοιπού εκπαιδευτικού υλικού. Στην πλατφόρμα τηλεσυναντήσεων οι φοιτητές δεν έχουν μόνο τον παθητικό ρόλο του ακροατή, αλλά μπορούν να συμμετέχουν ενεργά, θέτοντας ερωτήματα με μικρόφωνο και κάμερα ή/και γραπτώς, μέσω του παραθύρου του chat. Επίσης, οι φοιτητές μπορούν να παρακολουθούν τα μαθήματα όχι μόνο από τον υπολογιστή τους, αλλά και από άλλες συσκευές (π.χ. tablet, κινητό). Όπως εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς, η ψηφιακή αυτή μορφή εκπαίδευσης καταργεί κάθε έννοια γεωγραφικού περιορισμού, συμβάλλοντας στην εξοικονόμηση εκ μέρους του φοιτητή χρόνου, χρήματος και ενέργειας. Πέραν των γεωγραφικών, όμως, περιορισμών καταργούνται και οι χρονικοί. Διότι σε αντίθεση με τη συμβατική πανεπιστημιακή εκπαίδευση, στην ποιοτική ψηφιακή εξ αποστάσεως εκπαίδευση όλα τα τηλεμαθήματα βιντεοσκοπούνται, με αποτέλεσμα οι φοιτητές να μπορούν να τα παρακολουθούν και εκ των υστέρων. Πρόκειται για μια εξαιρετικής σημασίας διευκόλυνση, ιδίως για ανθρώπους με βεβαρημένο πρόγραμμα υποχρεώσεων.

Πρέπει, ωστόσο, εδώ να γίνουν δύο σημαντικές επισημάνσεις: καταρχάς, δεν είναι όλες οι πλατφόρμες σύγχρονης τηλεκπαίδευσης ίδιες. Από πλατφόρμα σε πλατφόρμα υπάρχουν ενίοτε τεράστιες διαφορές, π.χ. ως προς την ποιότητα του ήχου, τη διαδικασία εισόδου, την ευκρίνεια της κάμερας, κλπ. Κατά δεύτερον, ακόμα και η πιο σύγχρονη πλατφόρμα καθίσταται άνευ αξίας, αν ο διδάσκων δεν είναι φορέας της κατάλληλης εκπαίδευσης, νοοτροπίας και κουλτούρας χρήσης της συγκεκριμένης τεχνολογίας. Το τι ακριβώς σημαίνει αυτό γίνεται, μεταξύ άλλων, συχνά κατανοητό από τα αισθήματα αμηχανίας (ή ενίοτε και αποστροφής) που προκαλεί σε αρκετούς διδάσκοντες γαλουχημένους στα συμβατικά πανεπιστημιακά πρότυπα η πρώτη επαφή με την ψηφιακή «αίθουσα». Η αμηχανία αυτή καταλήγει συχνά και σε τεχνοφοβικής υφής κυκλικούς συλλογισμούς απαξίωσης της σύγχρονης τηλεκπαίδευσης, όπως π.χ. όταν ο διδάσκων θεωρεί πως η ψηφιακή πλατφόρμα καθιστά «αόρατο» το κοινό των ακροατών-φοιτητών, το οποίο όμως στην πραγματικότητα είναι ο ίδιος που δεν έχει εκπαιδευτεί να ενεργοποιεί και να μετατρέπει σε «ορατό». Αντιθέτως, ένας διδάσκων με την κατάλληλη εκπαίδευση, εμπειρία και νοοτροπία μπορεί να καταστήσει ένα ψηφιακό μάθημα το ίδιο συναρπαστικό, ζωντανό και διαδραστικό με οποιοδήποτε επιτυχημένο συμβατικό μάθημα. Ακολουθεί μια εικόνα της πλατφόρμας σύγχρονης τηλεκπαίδευσης του ΑΠΚΥ, με την εικόνα στο πεδίο προβολής διαφανειών να παραπέμπει στο νέο μεταπτυχιακό πρόγραμμα της ΠΝΥΚΑΣ.

Και περνάμε τώρα στις δύο τελευταίες βασικές έννοιες: εργασίες και εξετάσεις. Στο πλαίσιο της ψηφιακής εξ αποστάσεως εκπαίδευσης του ΑΠΚΥ οι φοιτητές καλούνται συνήθως όχι απλώς να παρακολουθούν διαδικτυακά μαθήματα και να μελετούν συγγράμματα προς τον σκοπό των εξετάσεων, αλλά και να εκπονούν εργασίες κατά τη διάρκεια του εξαμήνου: η συγγραφή και υποβολή των εργασιών εκ μέρους των φοιτητών, καθώς και η υποβολή των διορθωμένων και βαθμολογημένων εργασιών εκ μέρους των καθηγητών λαμβάνει χώρα αμιγώς ψηφιακά και σε συγκεκριμένα χρονοδιαγράμματα. Ο επιτυχής συνδυασμός πολυδιάστατης ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης, σύγχρονης τηλεκπαίδευσης και συγγραφής εργασιών υπερβαίνει το παραδοσιακό δίπολο «παραδόσεις-εξεταστική», υπηρετώντας διαφορετικά θεωρητικά και μεθοδολογικά μοντέλα, όπως αυτά της αυτοκατευθυνόμενης (self-directed learning) και μετασχηματίζουσας (transformative learning) μάθησης ενηλίκων. Τέλος, με την ολοκλήρωση κάθε εξαμήνου, διεξάγονται κανονικές εξετάσεις, όπως ακριβώς και στα συμβατικά πανεπιστήμια. Εξεταστικά κέντρα υπάρχουν σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Ελλάδας και της Κύπρου, οι φοιτητές προσέρχονται, τα γραπτά αποστέλλονται στους καθηγητές και διορθώνονται, οι βαθμολογίες υποβάλλονται και οι φοιτητές ενημερώνονται για τους βαθμούς τους μέσω των ψηφιακών συστημάτων του πανεπιστημίου.

Συνοψίζοντας, και έχοντας σκιαγραφήσει το γενικό πλαίσιο της ψηφιακής, εξ αποστάσεως πανεπιστημιακής εκπαίδευσης, όπως αυτή υπηρετείται στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, γίνεται ίσως ήδη σαφές ότι η διαδικασία που περιγράψαμε σε αδρές γραμμές δεν συνιστά απλώς μια τεχνολογικά υποστηριζόμενη συμβατική πανεπιστημιακή διδασκαλία. Με άλλα λόγια, η ποιοτική, ψηφιακή εξ αποστάσεως εκπαίδευση δεν συνιστά απλώς τη μεταφορά στο ψηφιακό περιβάλλον της συνήθους φυσικής διδασκαλίας. Ως μια διακριτή και εξειδικευμένη πλέον μορφή διδασκαλίας, η διαδικτυακή πανεπιστημιακή εκπαίδευση προϋποθέτει συγκεκριμένη εκπαίδευση και κουλτούρα χρήσης της ψηφιακής τεχνολογίας, εξοικείωση με τις θεωρητικές και μεθοδολογικές αρχές της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης (ιδίως ενηλίκων), καθώς και πολύχρονη εμπειρία. Προϋποθέτει επίσης, διδακτικό προσωπικό που έχει αφιερώσει χρόνο, ενέργεια και προσπάθεια για να υπηρετήσει την ψηφιακή εξ αποστάσεως εκπαίδευση ως κύριο έργο και όχι ως πάρεργο. Προϋποθέτει, τέλος, και κάτι ακόμα: φοιτητές που έχουν την περιέργεια και τόλμη να ανακαλύψουν ότι πλην των συμβατικών (και ενίοτε σαφώς καθόλα εξαιρετικών) «Λακεδαιμονίων» ανοίγεται πλέον μπροστά μας ένας ψηφιακός «καινούριος κόσμος, μέγας». Ένας νέος, συναρπαστικός κόσμος, όπου εκατοντάδες άνθρωποι από κάθε μέρος του πλανήτη μπορούν π.χ. την ίδια στιγμή να παρακολουθήσουν μαζί μια επιστημονική ομιλία, όπως αυτή για τις ανασκαφές της προϊστορικής Κέρου που οργάνωσε από κοινού το ΑΠΚΥ και ο Αιγέας – Εταιρεία Αιγαιακής προϊστορίας (βλ. τις εικόνες πιο κάτω). Ένας νέος κόσμος, τέλος, όπου παραδόξως η ψηφιακή τεχνολογία συμπορεύεται δυναμικά με την δια ζώσης διαπροσωπική επαφή και ζεστασιά μιας ζωντανής πανεπιστημιακής κοινότητας, όπως μπορεί κανείς να διαπιστώσει «ξεφυλλίζοντας» απλώς τα φωτογραφικά άλμπουμ με τις αναρίθμητες δραστηριότητες (εκδρομές, ξεναγήσεις, λοιπές εκδηλώσεις) του Σωματείου Φοιτητών και Αποφοίτων Ελληνικού Πολιτισμού του Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου. Όπως λέει, άλλωστε, και το σοφό απόφθεγμα του Σωματείου, «ποτέ δεν θα νιώσεις τόσο κοντά σπουδάζοντας από μακριά!».